Hoe creëer je een onheilspellende sfeer op scène?
woensdag 11 okt. 2023
Mathieu Lonbois
Trillen van de spanning in je comfortabele theaterstoel: het is een rariteit, maar als het gebeurt, blijft het je voor altijd bij.
Geluidskunstenaar Elias Vandenbroucke en lichtontwerper Andres D’haeseleer delen om de beurt hun suggesties om je publiek een kippenvelmoment te bezorgen.
Laten we beginnen bij de grootste valkuil: wat moet je zeker niét doen als je een dreigende sfeer wilt oproepen?
Andres: “Bij veel theatergezelschappen bestaat de misconceptie dat alles goed verlicht moet zijn op het toneel. Dat is nonsens, want het kan totaal onbelangrijk zijn om iemands gezicht te zien. Schaduw, donkerte of het ontbreken van licht kunnen soms veel meer vertellen. Dat betekent natuurlijk niet dat je alle lampen plots moet uitzetten: je kan spelen met de intensiteit van het licht, of bepaalde vormen maken. Als je toplicht of scherp frontlicht schuin laat invallen van bovenaf, dan krijg je bijvoorbeeld schaduwen rond de oogkassen en de mond. Dat kan heel effectief zijn om de dramatiek extra in de verf te zetten.”
Zijn er nog andere soorten belichting daarvoor geschikt?
Andres: “Tegenlicht, zijlicht en toplicht zijn veel belangrijker dan frontlicht bij onheilspellende scènes. Door die drie soorten licht prominent te gebruiken, creëer je diepte en verlevendig je de scène, dan krijg je meer een 3D-effect. Zo kan je nevenpersonages die achter de actie staan verder weg of dichterbij laten lijken dan ze werkelijk zijn. Maar je kan ook voor bizar licht kiezen door in de doe-het-zelfzaak een tl-lampje te kopen dat als straatlantaarn kan dienen, of door rook te gebruiken om de lichtstralen te accentueren.”
Gebruik jij graag kleur in je lichtontwerp?
Andres: “Ik werk daar niet zo vaak mee, omdat dat zo in your face is. Je lichtontwerp moet te allen tijde de dramaturgie ondersteunen. Ik zou nooit acteurs van voren belichten met rood of blauw licht, tenzij je een smurf speelt (lacht). Wat je wel kan doen is wit frontlicht gebruiken en bijvoorbeeld groen tegenlicht. Zo kan je met subtiele schakeringen en achtergrondkleuren werken.”
Op welk lichtplan ben je zelf het meeste trots?
Andres: “Dat wat ik ontwierp voor de voorstelling ‘4.48 Psychosis’ (Sarah Kane) van Theater Pact in Aalst, bij uitstek een heel onheilspellende tekst met een zwaar thema. Ik vond het licht daar geslaagd, omdat ik het hand in hand met het decor heb gekozen: ik kies decor in functie van het licht in plaats van omgekeerd. Luk Perceval en Mark Van Denesse werken ook altijd zo, en dan krijg je de mooiste sferen.”
“Ik heb voor ‘Psychosis’ nagedacht over welk type licht mij in het dagelijkse leven de kriebels geeft. Toen kwam ik uit bij rolgordijntjes uit luxaflex: het licht dat daartussen invalt, kan heel bevreemdend zijn. Het licht door die latjes schuin boven het hoofdpersonage creëerde het gevoel dat het decor op haar dreigde neer te storten. Ik wilde het tot op zekere hoogte ook onaangenaam maken voor de toeschouwers door meer tegenlicht te gebruiken, waardoor ze hun ogen een beetje moesten dichtknijpen en ze fysiek deelnamen aan het ongemak.”
Hoe kan je met geluid voor een onheilspellende sfeer zorgen?
Elias: “Onheilspellend is voor mij de stilte voor de storm, wanneer het drama zich nog niet heeft voltrokken. Een windorgeltje dat nog klingelt, een paar kinderen die spelen in de straat voor de hel losbreekt. Het moment dat het nog alle kanten uit kan gaan, dat er nog een mogelijkheid is dat het toch nog goed afloopt. Onheilspellend is onvoorspelbaar.”
“Daarom ga ik nooit voor te veel één-op-één geluiden. Je hoort nogal vaak lage, drone- of sub-achtige klanken bij spannende scènes, maar dat vind ik iets te veel als een plaatje bij praatje. Dan verklap je ook al te veel dat het helemaal naar de verdoemenis gaat en is dat verrassingseffect een pak minder. Contrast is veel interessanter! Zo kan een kinderliedje ook iets heel creepy hebben, het gevoel oproepen dat er iets niet klopt.”
Welke instrumenten komen daarvoor het meest in aanmerking?
Elias: “Snaarinstrumenten, al kan dat snel een cliché worden. Maar dat hoge, ijle klopt vaak wel en strijkers verrassen als je ze juist gebruikt. Als je naar lage bassen luistert en daar schiet plots een hoge, schelle viool door. Harmonie met een dissonante noot: dát voel je pas wringen in je onderbuik. Korte, plotse of luide klanken maken dat je niet kan weten wat er komt en blijkbaar alles mogelijk is.”
“Aan het begin van de voorstelling ‘Zeitgeber’ van ons muziektheatercollectief More Dogs stonden we met vier op een rij, elk aan een synthesizer. We wilden in dat stuk de tijdsperceptie van het publiek ontregelen door geluid en licht. Telkens wanneer we een toets indrukten, schoot er een lampje boven ons aan. Dat begon met één noot en één lampje, maar werd al snel een soort van metronoom, met alsmaar langere sequenties die meer en meer begonnen te variëren. Dezelfde loop met een kleine aanpassing, een melodielijn die je kan volgen, maar toch ontregeld wordt, zodat er iets onverwachts gebeurt. Weken hebben we eraan gewerkt om het zo boeiend mogelijk te maken.”
Jullie maken met More Dogs alle muziek zelf. Dat is in het vrijetijdstheater niet zo vanzelfsprekend. Hoe kunnen gezelschappen toch creatief aan de slag met geluid?
Elias: “Je hoeft niet te beschikken over fancy materiaal om een spannende soundtrack neer te zetten. Wij experimenteren soms met alledaagse objecten, zoals het gefrommel van papier opnemen en dat dan extreem versterken. Daarvoor heb je enkel opnameapparatuur nodig en iemand die een beetje kan prutsen met een montageprogramma. Die doe-het-zelf-mentaliteit kan mooie resultaten opleveren.”
“Er zijn ook enkele oefeningen die we deden op de toneelschool en die ik iedereen kan aanraden. Bijvoorbeeld dat twee personen in stilte een scène uitbeelden en dat de anderen er passend geluid bij moeten voorzien met hun stem. Wat doen die verschillende klanken met wat er op scène gebeurt? Of je kan één persoon met gesloten ogen in het midden laten liggen, met de rest errond in een kring, en de groep opdragen om samen een soundscape te maken, alleen met hun lichaam en hun stem. Speel samen met volume, ritme en timing, maak gebruik van die parameters. Je zal wel merken of de persoon in het midden een auditief avontuur beleeft of gewoon in slaap dommelt.” (lacht)
