Intimiteit op scène
Thursday 15 Jun 2023
Mathieu Lonbois
Een intieme scène brengt vaak wat ongemakkelijkheid met zich mee. Toch kan goede communicatie al heel veel oplossen. Een openhartig gesprek met Philine Janssens, de eerste intimiteitscoördinator van Vlaanderen, en Ayke Gubbels, oprichter van PUNT. vzw, een organisatie die zich inzet voor betere opvang van slachtoffers van seksueel geweld.
Wie op de Theaterdag van OPENDOEK was in april, kreeg de kans om Philine Janssens en Ayke Gubbels te ontmoeten. Philine deed je nadenken over hoe je intieme scènes kan aanpakken, Ayke sprak over grensoverschrijdend gedrag in het theater. Voor OPENDOEK-magazine schuiven ze samen aan tafel voor een dubbelgesprek.
Theater is heel lichamelijk. Zijn acteurs een risicogroep voor grensoverschrijdend gedrag?
Philine: “Ergens wel. Wat we acteurs vaak aanleren, is doen alsof alles goed gaat. Ze worden zo getraind en ze krijgen de tools niet om stil te staan bij wat ze zelf willen. Daar komt nog eens bij dat de grens tussen acteur en personage vaag kan zijn. En de theaterwereld is soms ook een harde wereld: als jij iets niet doet, staat de volgende wel te popelen om jouw rol over te nemen. Maar daar komt nu wel verandering in.”
Ayke: “Mensen pikken minder dan vroeger en durven mede dankzij #metoo sneller ‘stop’ zeggen. Je merkt een maatschappelijke verschuiving, maar er zijn wel nog grote generatieverschillen. Grenzen zijn heel individueel en tijdsgebonden. Toen de boomers jong waren, lag de nadruk op ‘Je moet luisteren en hard werken’. Dan spreken we weinig over grenzen. Gen Z kreeg dan weer heel andere dingen mee. Zij dragen grenzen heel hoog in het vaandel. Zo hoog, dat het voor veel boomers wat surreëel aanvoelt.” (lacht)
Philine: “Ik zit al meer dan 20 jaar in de sector. Nu worden er weerbaarheidstrajecten uitgewerkt voor jonge kunstenaars om hen te leren omgaan met faalangsten, feedback, podiumvrees... Toen ik nog studeerde gingen wij met vrienden iets drinken om onze emoties en stress te verwerken. ‘Het leven is hard, get over it’, klonk het toen. Dat heeft mij ook gemaakt tot wie ik ben en ik heb veel geleerd uit al dat zoeken en tegen muren aanlopen. Zelfs als intimiteitscoördinator moet ik toegeven dat ik soms denk: “Zie hen hier gedragen worden door psychologen! Als ik dat allemaal had gehad…” (lacht).
Ayke: “Ik snap vanwaar dat komt hoor. Het gevoel: “Ik moest daar zelf toch ook door, wat is het probleem?” Je wordt daar harder van. Spijtig genoeg.”k
Philine: “Vroeger was ik danseres in het Operahuis in Covent Garden. Voor een scène hadden we allemaal alleen een klein onderbroekje aan. We moesten naar de coulissen lopen, waar schminksters ons zaten op te wachten met emmers koffiegruis, modder en bloed. Ze strekten hun handen uit en wij moesten daar doorheen rennen, een carwash van bodypaint op onze naakte lijven, om snel terug het podium op te lopen. Ik vond dat kicken! Maar twee danseressen vonden dat niet oké. Ik hoor mezelf nog zeggen: “Allez, zo erg is dat nu toch niet!” Nu, zoveel jaren later, besef ik dat ik hen onder druk heb gezet. Voortschrijdend inzicht, zeker?”
Gehoord worden in onze pijn wordt zo onderschat.
We zijn alerter, maar dat kan er toch ook voor zorgen dat acteurs zich meer geremd voelen als ze een fysieke scène spelen?
Ayke: “Dat is zo, maar ik vind dat jammer. Ik haat de uitspraak: “We mogen niks meer”, want ik ben het daar niet mee eens. Jawel, je mag wél nog! Maar je moet er wel eerst over praten. Alles draait rond goed kunnen babbelen over wát je precies gaat doen. Seksualiteit is een taal die je kan leren spreken, maar velen van ons beheersen die nog niet goed. Het is ook niet dat we ze aanleren, hé. Communiceren over grenzen is zo belangrijk, ook voor die intieme scènes.”
Philine: “Acteurs die wit, cis en hetero zijn, hebben het moeilijk sinds #metoo. Ze durven niets meer: als ze bijvoorbeeld als oudere man een vrijscène hebben met een jonge vrouw, durven ze nauwelijks nog een bil aanraken. Dat kan niet de bedoeling zijn. En er is nochtans een oplossing! Want als zijn tegenspeelster bijvoorbeeld op voorhand zegt: “Je mag je hand op mijn bil leggen, maar er niet in knijpen”, dan kent iedereen de regels. Voorbereidend werk is daarbij cruciaal. Je moet dat simpelweg durven benoemen tijdens de repetities. Maar alsjeblieft, ga intieme scènes niet mijden. Er is geen verhaal zonder menselijkheid en intimiteit. Dat kan zo mooi zijn op een podium. Hoe expliciet en wat je wel of niet wil doen, daar zit speling op.”
Ayke: “Praten over grenzen gaat niet alleen over ‘ja’ of ‘nee’, maar vaker over ‘misschien’ of ‘onder bepaalde voorwaarden’. Als je aan het begin van het repetitieproces je er niet comfortabel bij voelt om je tegenspeler te kussen, kan dat nog evolueren. Maar daarvoor is een veilige context nodig én de evolutie moet plaatsvinden bij de acteur zelf, niet onder druk van buitenaf.”
Philine: “Ik doe soms een oefening waarbij je aan elkaar moet vragen: “Mag ik je neus aanraken?” Ofwel zegt je medespeler ‘ja’ en dan doe je dat, ofwel zegt-ie ‘nee’ en dan doe je dat niet. Dan bedank je die persoon om zijn grenzen zo goed aan te geven. Maar je kan misschien vragen of je een schouder mag aanraken. En wie weet kan je later toch nog naar die neus.”
Ayke: “Dat klinkt misschien wat onnozel, maar het kan echt een toffe sessie opleveren. En blijft het toch een ‘nee’? Neem dat dan niet persoonlijk en schiet niet in een defensieve kramp.”
Wat als je toch per ongeluk over iemands grenzen gaat tijdens een heftige scène, in het heetst van de strijd?
Ayke: “Er kan altijd iets fout lopen. Maar praat er dan over. Zo kan je tegenspeler zich opnieuw veilig en in controle voelen. En luister, oprecht. Gehoord worden in onze pijn wordt zo onderschat.”
Philine: “Wie een verkrachtingsscène speelt, geef ik soms trucjes mee uit de BDSM-wereld. Je kan middenin een scène niet plots een stopwoord roepen natuurlijk, maar je kan bijvoorbeeld wél afspreken om elkaar twee kneepjes in de armen te geven, gewoon als bevestiging dat alles nog oké is. Ik gaf eens een coaching aan een actrice die zelf ooit was aangerand, en ze zei me dat die verkrachtingsscène haar net geholpen had. Zij voelde de controle in een situatie waarin ze ooit machteloos was geweest. Het werkte therapeutisch.”
Ayke: “Een duidelijk voorbeeld dat als iets een trigger is, het niet per definitie onbespreekbaar moet worden, integendeel. Zolang je maar goed afspreekt wie dat bijvoorbeeld mag weten.”
Philine: “Niet elke situatie moet persoonlijk worden. Zo raad ik regisseurs altijd af om aan acteurs te vragen: “Hoe vrij jij?” Niet iedereen wil dat blootgeven. Zoek liever samen uit hoe een personage zijn of haar seksualiteit beleeft. Hoe komt hij, zij of die klaar? Dát is de vraag.”
