Waar ben je naar op zoek?

Van Wannous tot Mahfouz: speel eens een niet-Westers theaterstuk

zaterdag 11 mrt. 2023
Rituel pour une metamorphose Comedie Francaise c Virginie Gervaise 1
© Virginie Gervaise

Speel eens een niet-westerse theatertekst. Onbekend is onbemind. Het nomadisch kunstencentrum Moussem wil daar verandering in brengen.

Sophokles, William Shakespeare, Jean Racine, Henrik Ibsen, Bertolt Brecht, Hugo Claus. De kans is groot dat een of meerdere van die bekende theaterauteurs wel een belletje doen rinkelen. Maar heb je ook al gehoord van Saadallah Wannous, Tayeb Saddiki of Issam Mahfouz? Neen? Het nomadisch kunstencentrum Moussem wil daar verandering in brengen.

Mohamed Ikoubaan
© Vincent Tilleul

De organisatie Moussem bestaat 21 jaar en kende al verschillende gedaantes. In het begin was Moussem een kleinschalig Antwerps muziekfestival, maar intussen groeide de organisatie uit tot een multidisciplinair kunstencentrum. Het hoofddoel: de Belgische kunsthuizen toegankelijker maken voor andere verhalen en een ander publiek, door met de culturele instellingen samen te werken en hun nieuwe inzichten aan te reiken.

Mohamed Ikoubaân, oprichter en directeur van Moussem, groeide op in Marokko. Daar liep hij de zwaaideuren van de lokale bioscoop plat, die voor speciale gelegenheden omgetoverd werd tot theaterzaal. Hij leerde er naast Arabische theaterteksten ook grote westerse toneelauteurs kennen als Shakespeare, Ibsen en Molière. “Al werden die teksten dan wel gemarokkaniseerd. De personages heetten dan niet Hamlet of Ophelia, maar bijvoorbeeld Ahmed en Fatima.” Het omgekeerde was minder waar toen Ikoubaân op 26-jarige leeftijd naar België kwam. “Ik had en heb nog altijd het gevoel dat niemand hier Arabische auteurs kent.”

Daaruit ontstond ook het idee voor Moussem Repertoire, een tijdelijk project van de organisatie om Arabische theaterteksten in het Nederlands te vertalen en uit te geven, in samenwerking met uitgeverij Bebuquin. Het project heeft zes vertaalde theaterteksten op zijn teller staan, van Libische, Syrische en Marokkaanse auteurs.

Vooral de eerste tekst die vertaald werd, ‘Rituelen, tekenen, veranderingen’ van Syriër Saadallah Wannous, heeft een speciale plek in het hart van Ikoubaân. “Dat is een van de teksten die ik meenam in mijn koffer onderweg naar België. Wannous is een icoon in de Arabische theaterwereld, terwijl in het Westen vrijwel niemand van hem heeft gehoord. Hij was bijvoorbeeld de eerste Arabische auteur die door Werelderfgoedorganisatie UNESCO gevraagd werd om de theaterwereld toe te spreken op de Internationale Dag van het Theater in maart 1963. Dat wil wel wat zeggen.”

“In 2015 brachten we de vertaalde tekst van Wannous meteen op de planken met het Toneelhuis in Antwerpen. Het werd een klein festival, ‘Wannous Revisited’, waarin we de auteur en zijn werk centraal stelden”, vertelt Ikoubaân. “Zelfs artistiek leider Guy Cassiers had nog niet van Wannous gehoord! Nochtans is ‘Rituelen, tekenen, veranderingen’ een tekst met veel potentieel, ook voor een westers publiek. Wannous snijdt universele thema’s aan die in elke cultuur wel weerklank vinden, over de driehoek tussen religie, politiek en seks. Als je een taboetekst zoekt, dan zit je hier wel juist: prostitutie, religieuze ongehoorzaamheid, overspel, homoseksualiteit… Wannous doorbreekt het allemaal (lacht).”

Maar ja, het wringt nog altijd dat zo weinig mensen geïnteresseerd lijken om die auteurs te leren kennen
Mohamed Ikoubaân

“Maar ja, het wringt nog altijd dat zo weinig mensen geïnteresseerd lijken om die auteurs te leren kennen”, erkent Ikoubaân. “Het Westen heeft lang geloofd dat Europa de absolute bakermat van kunst was. En ook al is de Europese cultuur heel lang dominant geweest, toch merk je dat een eenzijdige focus op alles wat westers is vandaag niet meer werkt. Europa is niet meer hét centrum van de kunstwereld, maar één van de centra. Het Westen moet zich openstellen en kijken naar wat er gebeurt in de rest van de wereld. Anders dreigt Europa een oud museum voor cultuur te worden, iets uit het verleden.”

Zelfs als je binnen België blijft, merk je al dat monoculturalisme vandaag niet meer realistisch is, gaat Ikoubaân verder: “Kijk naar onze grootsteden zoals Brussel of Antwerpen, dat zijn smeltkroezen van culturen. Je kan dat toch niet meer negeren? Dat zou niet alleen maatschappelijk onverantwoord zijn, het zou oprecht een verarming zijn voor alle mogelijkheden die kunst te bieden heeft.”

Een van de belangrijkste manieren om die zuiver westerse focus te veranderen, is het onderwijs. Daarom werkt Moussem samen met onderwijsinstellingen, legt Ikoubaân uit. “We adviseren de theateropleidingen over internationalere perspectieven, over tekstkeuzes. Als je altijd maar dezelfde Europese of Angelsaksische teksten, hetzelfde repertoire, opnieuw en opnieuw en opnieuw blijft onderwijzen, dan verandert er niets. Zo krijgen toekomstige theatermakers de reflex niet om verder te kijken dan de lokale verhalen en auteurs. Ik merk dat de toneelopleidingen dat de laatste jaren almaar beter beseffen.”

Maar ook amateurgezelschappen kunnen hun steentje bijdragen. “Ik snap dat het niet evident is voor mensen die met hun hobby bezig zijn, in hun vrije tijd, om heel actief in te zetten op multiculturalisme. Maar interesse tonen in een wereldser repertoire, verder kijken dan de auteurs en teksten die je al kent, kan heel verrijkend zijn en het is een kleine moeite. Daar is nog vooruitgang te boeken.”

Het project Moussem Repertoire is ondertussen afgelopen, want er verschijnen niet meteen nieuwe vertalingen en uitgaven meer. Maar dat betekent niet dat het hier stopt voor Ikoubaân: “We hebben nog voor een twintigtal andere Arabische voorstellingen in Vlaamse cultuurhuizen Nederlandse boventiteling voorzien. Met een beetje herschrijf- en redactiewerk kan je daar makkelijk mee aan de slag. Als theatergezelschappen geïnteresseerd zijn, kunnen ze gerust contact opnemen voor die teksten en ander advies.”

حميد : فسد البلد، وتغيرت أحواله ياشيخ.

ابراهيم : لم يعد المرء يتعرف على الشام التي ألفناها. شام المحبة والغيرة. ألمت بنا جائحة بدلت العفة

فجوراً، والأمن قلقاً وجنوناً. ألم تصلك أخبار ألماسة، وما فعلته بالرجال! لا أدري من أين تهب علينا

هذه الفوضى! منذ حكاية النقيب تزلزلت المدينة، وانقلب عاليها سافلها.

HAMID: De stad is veranderd in een beerput, Sjeik.

IBRAHIM: Damascus, stad van liefde en hartstocht valt niet meer te herkennen. We zijn getroffen door een epidemie die van kuisheid losbandigheid maakte, van veiligheid onrust en waanzin. Hebt u niet het nieuws gehoord over Almasa en wat ze met mannen doet. Ik weet niet vanwaar deze chaos aan komt waaien. Sinds het voorval met de Naqib heeft een aardbeving de hele stad ondersteboven gekeerd.

Meer nieuws

Felix Van Bladel c Jong DOEK

Hoe acteren je ook beter in je job kan maken

OPENDOEK magazine 18.12.2023
Lees meer
Wim Opbrouck

Wim Opbrouck wist het even niet meer...

OPENDOEK magazine 18.12.2023
Lees meer
'Ifigeneia' - KVS 2023

De macht van het publiek: “Vanuit de duisternis kan je altijd alle kanten op”

OPENDOEK magazine 18.12.2023
Lees meer

Ontvang alle info en updates over de theaterwereld via onze nieuwsbrief!