Lang zullen ze spelen
Mensen die samenkomen om gezamenlijk iets te beleven. Die omschrijving geldt zowel voor theater als voor feest. En zo zijn er nog wel wat overeenkomsten te vinden. Theater en feest zijn altijd al nauw met elkaar verbonden geweest. Wanneer er een heuglijke gebeurtenis plaatsvindt, of wanneer iets wordt herdacht, is daar gewoonlijk een feest aan gekoppeld en niet zelden ook toneel. Hier enkele plezierige voorbeelden van wanneer feest en theater samen van de partij zijn.
1 Stomme geschiedenis
Doorheen de geschiedenis is theater vaak een deel blijven uitmaken van feesten. Bij plechtige en feestelijke momenten, zoals het aantreden van een nieuwe koning of historische herdenkingen hoorde -en hoort vaak nog steeds- toneel.
Eén keer heeft theater zelf geschiedenis geschreven. Dat was op 25 augustus 1830, toen in de Muntschouwburg in Brussel de opera ‘De Stomme Van Portici’ werd opgevoerd. Er hing toen al onvrede in de lucht over de overheersing van de Nederlandse koning Willem I, maar deze voorstelling had alles in huis om op dat moment de emoties nog aan te wakkeren. De opera had een decor dat voor die tijd evenveel indruk maakte als dat van een grote musical vandaag en draait net als ‘Les Misérables’ om opstand en verzet tegen vreemde overheersing. De vlam sloeg in de pan bij het publiek en er braken anti-Hollandse rellen uit die uiteindelijk leidden tot de Belgische onafhankelijkheid. De opera-uitvoering werd nota bene gegeven ter viering van de 58ste verjaardag van koning Willem I. Dat feestje pakte anders uit dan verwacht.
Gaandeweg is ‘De Stomme van Portici’ wat uit de mode geraakt, maar wist je dat het verhaal toch nog in de Verenigde Staten is verfilmd? Dat gebeurde in 1916. Films waren toen nog zonder geluid, dus het kwam hier vast goed uit dat het hoofdpersonage stom was.
2 Kater
Toneelschrijvers hebben altijd al een zwak gehad voor feestjes die misgaan. William Shakespeare, Oscar Wilde, Anton Tsjechov, Harold Pinter, Bertold Brecht, Alan Ayckbourn en recenter Arne Sierens en Thomas Vinterberg - om maar enkele bekende namen te noemen - beschreven allemaal feesten die uiteindelijk toch niet zo gezellig uitpakten. De Britse schrijfster, actrice en regisseur Jane Arden schreef ook een dergelijk stuk en noemde het simpelweg ‘The Party’.
Uit het ruime aanbod van toneelstukken over feesten die een bocht nemen, vermelden we graag nog deze twee, gewoon omdat hun titel al klinkt als een feestelijke uitnodiging.
In ‘De heilzame werking van appelsap’ door Hugo Renaerts krijgt een verlovingsfeest bij een rijke familie een onverwachte wending wanneer het personeel stiekem whisky mengt in het glas van de vader, die het alleen maar gewend is om appelsap te drinken …
‘Vijf lesbiennes eten een quiche’ door Linder Evan en Hobgood Andrew is als titel al een feest op zich! In dit stuk wordt een feestelijk ontbijt van de lokale vrouwenvereniging verstoord door een luchtalarm, waardoor 5 vrouwen uiteindelijk een tijdlang samen moeten verblijven in een atoomschuilkelder. Zeg maar: een quiche met alle ingrediënten voor een foute party.
3 Schimmel in de lucht
En dan is er nog dat jaarlijkse feest dat eigenlijk verrassend veel gemeen heeft met theater: Sinterklaas. Zoals goed theater heeft het sinterklaasfeest iets magisch, heeft het personages waarin je moet geloven om er optimaal van te genieten en bezorgt het ons een heerlijk avondje.
Duizenden mensen die anders niets hebben met toneel vertolken begin december de rol van hun leven. Om de rollen van Piet en Sint nog wat meer body te geven, zijn hier enkele minder bekende weetjes over die personages.
Volgens volksdeskundigen heeft de Sinterklaasviering te maken met de Wodanfeesten die de Germanen rond die tijd vierden. Wodan wordt ook voorgesteld als een grijsaard met een lange baard en een rode mantel. Ook hij verplaatst zich met een schimmel door de lucht. Ook hij heeft een dik boek bij zich. En ook hij heeft een helper: Norwi.
Die mythe is gaandeweg vermengd geraakt met het verhaal van Sint-Nicolaas die leefde van 270 tot 6 december ca. 340 na Christus. De donkere helper Norwi werd zwarte Piet, de ook donkere helper van Sinterklaas. De kleur van Zwarte Piet heeft dus eigenlijk oorspronkelijk niets te maken met etnische afkomst en evenmin met een schoorsteen. Het was oorspronkelijk een duister personage en dat kwam tot uiting met een donkere kleur. Het christendom diaboliseerde Zwarte Piet tot slaaf van de Goede Sint die de taak had om kinderen af te schrikken en hen zo te waarschuwen voor de christelijke hel.
De ‘look’ van Piet is natuurlijk wel veranderd doorheen de eeuwen. Sint-Nicolaas was een bisschop in Turkije en hij had persoonlijke dienaren: pages. De kleding die de Pieten meestal dragen is de typische 16de-eeuwse kleding voor pages. Ook de naam van de helper is trouwens al vaak veranderd. De trouwe hulp van de Sint heette in het verleden ook al Jan de Knecht, Hans Moef, Pikkie, Trappadoeli, Nicodemus en Assiepan. In het Duitstalige deel van Zwitserland heet hij Schmutzli, toch wel de schattigste naam uit het rijtje.
Het Sinterklaasfeest zoals we het nu kennen, hebben we trouwens te danken aan een kinderboek uit 1850. Hoewel de traditie al meer dan 1.000 jaar oud is, was het ene Jan Schenkman die de Sint en zijn feest de vorm en de looks heeft gegeven die we nu gebruiken. Schenkman had het voor het eerst over een stoomboot uit Spanje en beeldde de Sint af in een lange rode mantel met staf in de aanslag. Dat de vormgever van Sinterklaas zelf Schenkman heet, vinden wij alvast een mooi detail. Eeuwenlang had Sinterklaas trouwens maar één helper. Pas sinds de tweede wereldoorlog wordt de goedheilig man vergezeld van een hele verzameling Pieten.
Kortom: de opvoering van het Sinterklaasfeest heeft al heel wat vormen gekend en verandert door de tijden heen. Je kan hier dus moeilijk Pietje Precies zijn …
4 Kerst
Zoals de enscenering van Sinterklaas doorheen de eeuwen is veranderd, geldt dat ook voor het andere feest waar we in december niet aan ontkomen: Kerstmis. Het aantal toneelstukken met een Kerstthema is haast niet te tellen. Ook bij het kerstfeest is het huidige beeld zwaar beïnvloed door diverse opvoeringen van kerstspektakels.
Charles Dickens introduceerde bijvoorbeeld het ideaalbeeld van een witte kerst. Hij kende in de eerste acht jaar van zijn leven een sneeuwrijke kerst en heeft dat beeld meegenomen in zijn latere verhalen. Wist je trouwens dat ‘A Christmas Carol’ van bij het begin een grote hit was? Het boek, met illustraties van John Leech, verscheen op 19 december 1843 en was op 22 december al uitverkocht: 6.000 exemplaren binnen drie dagen! In eigen land is Felix Timmermans zowat de oer-kerstspelschrijver met zijn stuk ‘En waar de sterre bleef stille staan’. Daarin ontmoeten drie arme schooiers Jozef en Maria, maar ook de duivel.
Er zijn zoveel kerstspektakels dat we erover kunnen schrijven tot onze pen leeg is. Een gepaste titel is dan wellicht ‘waar de ster bleef stylo staan’.
Feit blijft dat theater al 25 eeuwen lang verbonden is aan feesten. Vaak is dat ter verering van de een of andere god: voor de een troost en houvast, voor de ander voer voor onnozele kinderen.
Dominic Depreeuw
