De eeuwenlange samenhang tussen feest en tragedie in het theater

De omslag van feest naar catastrofe in theaterteksten

Theater is een feest, ook op het podium. In diverse voorstellingen zijn de personages op weg naar een feestelijke gebeurtenis, met het oog op plezier en verbinding. Het feestvieren ontaardt evenwel in een contradictie en mondt zo goed als altijd uit in een tragedie. Dat motief dateert niet van vandaag. Integendeel. Erwin Jans, dramaturg bij Toneelhuis, legt uit hoe de samenhang tussen feest en tragedie de kern was van het oud-Griekse theater en als bron van het westers theater tot op vandaag zijn invloed heeft.

Tragedies

Erwin Jans: “Opvallend veel tragedies zijn opgebouwd rond de omslag van een feest naar een catastrofe. Agamemnon keert terug uit de oorlog tegen Troje en wordt door zijn vrouw Clytaemnestra feestelijk geprezen als overwinnaar, maar even later vermoordt ze hem. In ‘Bacchanten’ van Euripides wordt koning Pentheus onthoofd door zijn moeder, een volgelinge van Dionysus, tijdens een orgiastisch feest. In ‘Medea’ vermoordt Medea haar kinderen en de nieuwe bruid van haar ex-man Jason, tijdens diens huwelijksfeest. Shakespeares ‘Hamlet’ begint met een feest ter gelegenheid van het huwelijk van zijn moeder met zijn oom, de moordenaar van zijn vader. Het stuk eindigt eveneens met een feest en een berg lijken. In ‘MacBeth’ verschijnt de geest van de vermoorde Banquo tijdens een feestmaal. King Lear organiseert een ceremonie voor de officiële verdeling van zijn rijk, maar dat is het begin van zijn ondergang. En ga zo maar door.”

Een collectieve viering

In deze voorbeelden komt de samenhang van feest, ritueel, leven, dood, en tragedie - meestal moorden - opvallend duidelijk en scherp terug. Hoe is dat in de Griekse cultuur ontstaan?

Erwin Jans: “De Griekse tragedie is waarschijnlijk ontstaan uit de cultische viering van Dionysus, al heeft het democratisch experiment in Athene wellicht een even grote rol gespeeld. Dionysus is de god van de wijn, de roes en de vruchtbaarheid. In de middeleeuwen is het theater opnieuw ontstaan uit de eucharistieviering. Ook Christus is een soort vruchtbaarheidsgod die net als Dionysus eerst moet sterven om nieuw leven voort te brengen. Geen toeval dat feesten, eten en drank in beide verhalen een belangrijke rol spelen, in een hedonistische en een spirituele variant. Beide vieringen zijn gemeenschapsvormend. De god sterft of offert zichzelf, opdat de gemeenschap hechter en sterker wordt. Die archaïsche gegevens liggen in de diepte van de theaterervaring opgeslagen.  Het theater is in de nacht der tijden waarschijnlijk ontstaan uit het samen dansen en zingen tijdens lente- en oogstfeesten, waarbij de groep na verloop van tijd is uitgesplitst in uitvoerders en toeschouwers.”

Huwelijk en begrafenis

“Naast de lente- en de oogstfeesten waren de rituelen van begrafenis en huwelijk cruciaal voor de gemeenschap. Het zijn twee belangrijke overgangsmomenten: twee families gaan een band aan en een levende vervoegt de gemeenschap van de doden. In de tragedies vind je veel sporen van die twee rituelen. ‘Hamlet’ is zelfs de clash van beide: de begrafenis van zijn vader en het nieuwe huwelijk van zijn moeder.”

“Een feest heeft natuurlijk te maken met eten en drinken. Ook daar merk je in de tragische verhalen de mogelijkheid tot een val in de catastrofe. De Griekse god Kronos at zijn eigen kinderen. Atreus zet zijn broer Thyestes diens eigen kinderen als maaltijd voor. Vandaag vind je dat gegeven terug in de fascinatie voor de horror, de vampier en vooral de zombiefilms. Het feest is normaal bedoeld om te verbinden, om de gemeenschap, de stam, de familie te versterken. Precies daardoor is het de plek bij uitstek waar de geheimen, het verdrongene van een familie naar boven kan komen. Het is ook tijdens het Laatste Avondmaal dat Judas als verrader ontmaskerd wordt. Je vindt dezelfde structuur ook in moderne teksten. Ik denk bijvoorbeeld aan stukken van Erik De Volder. Of aan ‘Birthday Party’ van Harold Pinter, waarin in een vervallen pension aan zee een klein verjaardagsfeestje doorgaat. Wanneer twee vreemde mannen opdagen, ontaardt het feestje en ontstaat er een nachtmerrie. Theatermakers als Jan Fabre en Jan Lauwers interpreteren het feest dan weer als een orgiastische of carnavaleske scène.”

Moderne producties

Naast de klassieke productie, wordt in de moderne producties op diverse wijzen feest gevierd, inclusief ontaarding. In het recente 'Orphans' van Toneelhuis, tg STAN en Kloppend Hert werd het feestelijke beperkt tot het plaatsen van een tafeltje met enkele stoelen, een paar flessen en glazen, die niet aangeraakt worden. Het koppel dat wilde vieren, legt meteen broer Liam op de rooster. ‘Festen’, naar de film van Thomas Vinterberg, is een aangrijpend verhaal over een familie die vrolijk bijeen komt om de verjaardag van de pater familias te vieren. Dan duikt de verloren zoon op. Tijdens het diner houdt hij een speech waar hij dramatische onthullingen suggereert over een incestperiode in de familie. De feestelijke avond verandert in een slagveld, de verhoudingen in de familie zijn drastisch verschoven en het feestvarken is de zondebok.

Bernard Soenens

“Opvallend veel tragedies zijn opgebouwd rond de omslag van feest naar catastrofe.”