Barbara Raes: van artistiek leider tot rouwbegeleider

“Kunst en rouw vinden elkaar in hun zoektocht naar zingeving”

Ze ruilde haar positie in de theatersector in voor de eigenzinnige praktijk Beyond the Spoken, waarin ze rituelen creëert voor ‘niet-erkend verlies’. Die zijn het kleine steentje dat ze bijdraagt aan andermans helingsproces, zegt Barbara Raes. Als de coronacrisis een tragedie is op zoek Quesada, De Nijl, naar een catharsis, dan is Raes de souffleur die achter de schermen mildheid influistert.

De blikvanger op Theater Aan Zee 2018 was paradoxaal genoeg de enige voorstelling die het publiek niet te zien kreeg. ‘Zon Dag Kind’ heette die, en ze was een ritueel voor kinderen die een groot verlies hebben meegemaakt. Elke ochtend van het festival vertrok er één kind op een schip, voor zonsopgang, begeleid door actrice Karlijn Sileghem en cellist Frans Grapperhaus. Elke ochtend zongen ze samen de zon op, een onvergetelijke en volstrekt unieke ervaring voor het kind.

De performance was een idee van Barbara Raes, curator van de festivaleditie. Theater Aan Zee was haar weerzien met het grote theaterpubliek. Tot eind 2013 was Raes immers actief in de kunstensector, als programmator van Kunstencentrum BUDA en artistiek leider van Vooruit. Maar toen kreeg ze een burn-out en drong een transitieperiode zich op. Daarin zag ook Beyond The Spoken het licht, haar praktijk waarin ze nieuwe rituelen ontwerpt om mensen te ondersteunen bij de grote en kleine kantelmomenten in het leven. Raes zoekt er de helende, onontgonnen ruimte tussen kunst en zorg op, tussen fantasie en genezing.

Je nam destijds afscheid van de cultuursector via een brief waarin je openlijk vertelde over je burn-out. Hoe heb je die ommezwaai ervaren?

“Vijftien jaar heb ik met veel passie in de kunstensector gewerkt. Maar door een burn-out ben ik daar radicaal mee gestopt. Tijdens mijn job had ik eigenlijk veel last van de kloof tussen mijn eigen waarden en hoe mijn dagelijkse bezigheden eruit zagen. Toen heb ik mezelf een jaar de tijd gegeven om op zoek te gaan naar wat ik buiten mijn vorige job nog kon doen om dichter bij mezelf te staan. In dat jaar had ik een residentie bij het culturele laboratorium FoAM, waar ik de ruimte en rust vond om hierover na te denken. Toen heb ik ook beslist om een opleiding uitvaartbegeleiding te volgen in Totnes, een stadje in het Verenigd Koninkrijk.” 

De opleiding uitvaartbegeleiding legde het zaadje voor Beyond the Spoken. Waarom kies je er vandaag voor om mensen te begeleiden die in rouw of transitie zijn?

“Als kind was ik al gefascineerd door de dood en rouw omdat ik op tienjarige leeftijd mijn vader verloor. Jammer genoeg heb ik geen goede herinneringen aan de manier waarop we afscheid namen. Als kinderen werden we niet betrokken en konden we niet praten over ons verdriet. Ik had mij dus voorgenomen om iets met rouwbegeleiding te doen ‘als ik later groot was’. Dat betekende uiteindelijk: als ik niet meer in de kunstensector zou werken. In de tijd van mijn transitie maakte ik de uitvaarten van een aantal kunstenaars mee. De prachtige afscheidsrituelen die ik er zag, toonden me dat kunst in een rouwproces een bijzondere plaats kan innemen. Rouw en kunst vinden elkaar in hun zoektocht naar zingeving en betekenis.”

Wanneer maakte je de klik om geen uitvaarten, maar rituelen te begeleiden?

“Tijdens mijn opleiding kreeg ik een bijzondere examenvraag. Ik moest een afscheidsritueel creëren voor een homoseksueel koppel waarvan de ene man palliatief was en ging sterven. Zijn partner wilde een jaar na diens overlijden graag een ritueel, dat zowel een herdenking moest zijn voor de gestorvene als een huwelijk met zijn nieuwe partner. Toen besefte ik dat zulke rituelen creëren was wat ik wilde.”

Het is jouw bedoeling om het ‘niet-erkende verlies’ kleur te geven. Wat is dat precies?

“Het niet-erkende verlies gaat gepaard met de kantelmomenten in het leven waarvoor nog geen ritueel bestaat. Ik creëer dan overgangsrituelen, die mensen helpen om afscheid te nemen van iets, waarna een nieuwe levensfase kan beginnen. Zo maakte ik bijvoorbeeld mijn eerste ritueel voor een vrouw die een borstamputatie had ondergaan.”

“Patiënten worden mentaal niet voorbereid op de Frankenstein-achtige ingreep die op zo’n lichaam gebeurt. We denken dat die vrouw zich daar wel doorheen slaat: de overheid biedt vijf terugbetaalde sessies bij de psycholoog en dan zal ze wel van haar trauma verlost zijn. Nochtans kan preventieve zorg maken dat mensen bewuster met zo’n verandering omgaan en veerkrachtiger zijn in het herstel. Daarnaast wil ik ook wel benadrukken dat ik ook ‘blij’ werk maak, zoals groeirituelen voor kinderen. Tiener worden is ook een bijzonder overgangsmoment.”

Therapeutisch theater

Hoe ontstaat een op maat gemaakt ritueel van Beyond the Spoken?

“Ieder ritueel vindt plaats in mijn atelierruimte in Lillo en duurt zo’n zeven uur. In de uitvoering van een ritueel komen steeds drie verschillende onderdelen terug. Een eerste fase is die van de separatie of het afscheid. Meestal gaat dat gepaard met een verbrandingsritueel buiten op de koer. Dat mondt dan uit in de transitiefase doordat de persoon na het afscheid een transformatie doormaakt. Daarvoor werk ik vaak samen met kunstenaars, die bijvoorbeeld een afgegeven object een andere vorm geven.”

“Tot slot vangt de reïntegratie aan. Samen met alle genodigden ondersteun ik de persoon om de nieuwe levensfase tegemoet te treden. Belangrijke elementen hier zijn een wasritueel en een reiniging.  In het sluitstuk rust de gast even uit. Als alles achter de rug is wordt er samen gekookt. Dat is vaak de ijsbreker die nodig is om in gesprek te gaan over wat er gebeurd is.”

Je zegt dat je rituelen een therapeutisch effect hebben, maar geen therapie zijn. Ze zijn kunstzinnig, maar geen kunst. Theatraal, maar geen theater. Wat beoog je er precies mee?

“Een goed ritueel betekent voor mij dat het ook veel niet is. Meestal bieden mijn rituelen ondersteuning in het loslaten van iets, en die fase bevindt zich vaak aan het einde van een langer therapeutisch proces. Het is het kleine steentje dat ik kan bijdragen in het helingsproces dat iemand nodig heeft.”

“Als een gast begeleid wordt door een therapeut of psychiater, en het moment om die stap te zetten blijkt aangebroken, dan kan de hulpverlener die persoon naar mij doorverwijzen. Vervolgens doorloopt de gast een traject bij mij waarna hij of zij terugkeert naar de oorspronkelijke therapie. Het ritueel is dus een belangrijk onderdeel van een veel groter proces dat iemand ondergaat.”

De rituelen die je creëert dienen voor bijzondere momenten in iemands leven. Welke rol kunnen rituelen in ons dagelijkse leven spelen? Zijn we die verleerd?

“De rituele beleving is één van de vele dingen die we verleerd zijn. Onze traditionele riten zijn ergens samen met de ontkerkelijking verdwenen. Ik denk dat een betekenisvol alternatief daarvoor absoluut noodzakelijk is. We moeten opnieuw leren luisteren naar de menselijke behoefte aan sociale cohesie bij moeilijke en blije momenten. Gelukkig zie ik ook een andere beweging die verbinding bevordert, namelijk een groeiende aandacht voor contemplatie, stilte en mentaal welzijn. Dat laatste is ook in een ritueel kader betekenisvol, want het doet ons bewuster omgaan met de kantelmomenten in het leven.”

Je zou kunnen zeggen dat ook theater een ritueel is. Kijk je sinds je transitieperiode anders naar theater?

“Bij kunstenaars in het algemeen leeft er een grote interesse voor rituele praktijken. De ene benadrukt dat al meer dan de andere. Los daarvan zit ik vandaag ook met een andere blik in de theaterzaal. Als programmator keek ik analytisch en soms erg pragmatisch naar performances. Je ziet wel veel werk waar je hart naartoe gaat, alleen moet je die voorstelling daarnaast nog een plek in de wereld geven. En zo krijgen projecten die meer groeitijd nodig hebben te weinig kansen. Dat is het resultaat van een gebrek aan tijd om alles te kunnen volgen. Het is een harde manier van kijken. Nu benader ik theater liefdevoller en warmer. Ik ga alleen kijken naar voorstellingen die mij écht interesseren.”

Theater Aan Zee

In 2018 cureerde je Theater Aan Zee, met rituelen als rode draad. Zo bracht je je professionele verleden en huidige praktijk samen. Wil je nog vaker bruggen slaan met het kunstenveld?

“Mijn curatorschap voor Theater Aan Zee was een belangrijke hefboom om aan een breed publiek over mijn werk te kunnen vertellen. Nadien zijn nog verschillende projecten gevolgd. Voor het Brugse festival Amok werkte ik bijvoorbeeld samen met Amenra-frontman Colin H. Van Eeckhout. Hij zet als muzikant vaak collectieve rituelen voor een groot publiek in gang, ik zoek het meer intiem. Met hem creëerde ik eerder al een groot verbrandingsritueel in Vooruit en bedacht ik nu opnieuw een vuurritueel. Binnenkort maken we ook een ritueel voor het verlies van de omhelzing in coronatijden. Ik heb voor mezelf wel de beslissing gemaakt om zulke engagementen alleen nog projectmatig aan te gaan. Het is mijn voornemen om mij niet meer te laten opeten door één instituut.”

De coronacrisis nodigt uit tot een collectief rouwproces. Welke boodschap zou jij als rituelenbegeleider willen meegeven?

“Veel mensen rondom mij zijn sinds de opstart na de lockdown erg teleurgesteld. Ze dachten dat we lessen uit de stilstand getrokken hadden en stellen vast dat alles nu weer zijn oude gangetje gaat. Zelf geloof ik dat structurele verandering mogelijk is, maar daarvoor moeten we nog eerst een paar golven doorstaan. Het is dus belangrijk om ook verder dan deze crisis te kijken en ons niet te laten overstelpen door angst. Iedereen doorloopt nu zijn individuele en onvergelijkbare rouwproces. Er is woede, verdriet en ongeloof. Ik denk dat het belangrijk is om betekenis te geven aan al die verschillende stadia die we in zo’n proces doorlopen. Daarbij moeten we mild voor onszelf en voor anderen zijn, want mildheid is essentieel om veerkrachtig in het leven te staan.”

De coronacrisis leerde ons opnieuw vertragen, iets waaraan jij al langer belang hecht.

“Ik denk dat mensen die door een zware burn-out gaan zeker vijf jaar nodig hebben om volledig hersteld te zijn. Eigenlijk zit ik nog steeds in mijn transformatieproces. Het duurt best lang tegen dat die hele tuin is omgeploegd. In die zin vraagt dat proces wel om vertraging. Maar anderzijds is er op zes jaar tijd eigenlijk niets stilgevallen en dienden zich de hele tijd nieuwe projecten aan. Ik blijf mezelf dus wel in sneltempo ontwikkelen. Omdat elk ritueel naar zoveel disciplines reikt, wil ik mij graag nog in verschillende vakgebieden verdiepen. Zo ga ik binnenkort een opleiding rouw- en traumatherapie volgen. Nu ben ik zelfs een kinderboek aan het schrijven, dus die verbreding zal wel ergens moeten ophouden.”

Als ik al die activiteiten mag samenvatten, zie ik in jou een activiste van een unieke soort, in de zin dat je wil confronteren, maar dan op een tedere manier.

“Ik ben inderdaad erg activistisch, al heb ik vroeger een grote fout gemaakt door te denken dat ik het systeem kon veranderen. Toen ik in die machtscirkel stond, dacht ik dat mijn invloed groter was om dingen te veranderen. Misschien klopt dat in theorie wel, alleen paste die methodiek niet bij mij. Met mijn activistische geest stond ik voortdurend op de barricaden om op alles te reageren. Dat was uitputtend. Nu begeleid ik anderen op een zacht niveau via een traag traject. Ook dat heeft een grote impact, want een gast gaat naar buiten als een ander mens. Die kleine, individuele verandering kan uiteindelijk in de samenleving resoneren en voor meer verbondenheid zorgen.”

Je voert een intense job uit waarbij heftige emoties komen kijken. Hoe zorg je daarbij ook voor jezelf?

“Ik denk dat mijn mentale voorbereiding daarin heel belangrijk is. Doorgaans komen de gasten die het ritueel zullen bijwonen om twee uur in de namiddag toe. Ik zit dan eigenlijk al een hele dag in een bepaalde mindset, onder meer dankzij meditatie. In de voormiddag schenk ik aandacht aan ieder detail. Dat gaat van wat ik aantrek tot hoe die hele scenografie er zal uitzien.”

“Als een ritueel afgelopen is, blijven de gasten soms nog even hangen voor ze naar huis terugkeren. Van hen krijg ik op korte tijd veel dankbaarheid terug. Maar na hun vertrek, ook als dat laat is, neem ik nog de tijd voor mezelf om de dag af te sluiten. Net als acteurs die zich ontrollen door hun kostuum aan de kapstok te hangen, gooi ik trouwens mijn kleren meteen in de was.”

Slotvraag: hoe zou een ritueel voor je eigen leven eruitzien?

“Ik vermoed dat dat zou plaatsvinden op een bankje, waar ik rust kan ervaren. Alsof iemand mij zegt: ‘Zet u maar neer, we gaan even luisteren.’”

Charlotte Vandijck